Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa đặc trưng của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia vinh danh là một trong ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Sự công nhận này không chỉ phản ánh giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước, mà còn làm nổi bật nét sinh hoạt độc đáo của vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một, khi số lượng ghe thuyền tham gia hoạt động buôn bán giảm đáng kể.
Trước đây, chợ nổi không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa đơn thuần, mà còn là không gian văn hóa sống động, phản ánh bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Mỗi chiếc ghe là một ‘gian hàng’, và mỗi thương hồ là một phần quan trọng của cộng đồng cư dân sông nước. Tuy nhiên, trong một thập kỷ qua, số lượng ghe buôn tại chợ nổi Cái Răng đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250. Tình trạng tương tự cũng diễn ra tại các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên.
Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, khiến ghe thuyền khó cập bến. Điều này đã vô tình cắt đứt dòng giao thương truyền thống. Thêm vào đó, chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục và thiếu khách mua thực sự đã buộc nhiều thương hồ phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm.
Các chuyên gia cho rằng, điểm mấu chốt trong việc bảo tồn chợ nổi không nằm ở việc đầu tư hình thức cho du lịch, mà ở chỗ phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Một số giải pháp được đề xuất bao gồm quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ.
Bên cạnh đó, việc miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu cũng có thể giúp người buôn ghe duy trì sinh kế. Tổ chức các hoạt động văn nghệ dân gian như hò, đờn ca tài tử, cũng như giới thiệu ẩm thực miền Tây ngay trên thuyền sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa. Thái Lan đã thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động, bất chấp việc không có chợ nổi tự nhiên. Điều này cho thấy, với các giải pháp phù hợp, chúng ta vẫn có thể bảo tồn và phát triển văn hóa chợ nổi.
Trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp, bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ. Giữ được thương hồ chính là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam.