Trong khuôn khổ các nỗ lực bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV đã đạt được những thành tựu đáng kể trong việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) vào việc bảo tồn mộc bản triều Nguyễn. Đây là một di sản tư liệu thế giới được UNESCO công nhận, bao gồm 33.976 tấm mộc bản đang được lưu trữ tại trung tâm này. Sự hợp tác giữa các chuyên gia và kỹ sư công nghệ đã giúp triển khai thành công việc số hóa và lưu trữ mộc bản bằng công nghệ AI.

Việc ứng dụng AI trong bảo tồn mộc bản triều Nguyễn không chỉ là một bước tiến quan trọng trong việc bảo vệ di sản văn hóa dân tộc mà còn thể hiện tư duy đổi mới trong việc lưu giữ và phát huy giá trị của những tài liệu lịch sử quý giá này. Công nghệ AI có khả năng hỗ trợ số hóa các hiện vật và tài liệu cổ bằng công nghệ quét 3D, phục dựng các công trình kiến trúc bị hư hại và tái tạo giá trị văn hóa đang có nguy cơ mai một.

Theo nhà nghiên cứu Minh Đạo, ứng dụng AI trong lĩnh vực bảo tồn di sản văn hóa không chỉ là xu thế tất yếu mà còn phản ánh sự đổi mới trong tư duy về việc lưu giữ và phát huy giá trị của di sản văn hóa. AI đóng vai trò quan trọng không chỉ trong việc lưu trữ và bảo tồn mà còn hỗ trợ lan tỏa di sản văn hóa đến công chúng thông qua các ứng dụng thực tế ảo, thực tế tăng cường và chatbot hướng dẫn du lịch. Điều này cho phép khách tham quan trải nghiệm tương tác sống động với di sản.

Một trong những ứng dụng đáng chú ý của AI trong bảo tồn mộc bản triều Nguyễn là khả năng số hóa và tái tạo hình ảnh của các mộc bản đã bị hư hại. Công nghệ quét 3D và phục dựng hình ảnh cho phép tái tạo chính xác hình dạng và nội dung của các mộc bản, giúp bảo tồn và phát huy giá trị của những tài liệu lịch sử này. Đồng thời, AI cũng hỗ trợ việc phân tích và dịch thuật nội dung của các mộc bản, giúp nghiên cứu và tìm hiểu về lịch sử và văn hóa của dân tộc trở nên dễ dàng hơn.

Nhà nghiên cứu Minh Đạo cũng nhấn mạnh rằng việc ứng dụng AI trong bảo tồn di sản văn hóa đang đối mặt với một số thách thức. Một trong những trở ngại lớn là vấn đề dữ liệu, khi nhiều tư liệu di sản chưa được số hóa đầy đủ hoặc bị thiếu hụt thông tin, gây khó khăn cho AI trong việc phân tích và tái tạo. Bên cạnh đó, sự chính xác trong việc diễn giải và truyền tải nội dung văn hóa cũng là một thách thức.

Để phát huy tối đa tiềm năng của AI trong bảo tồn di sản văn hóa, nhà nghiên cứu Minh Đạo đề xuất cần có chiến lược đầu tư bài bản vào việc xây dựng kho dữ liệu số về di sản văn hóa. Điều này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các chuyên gia văn hóa, nhà nghiên cứu lịch sử và đội ngũ kỹ sư công nghệ để phát triển các mô hình AI có khả năng tiếp cận đúng bản chất, truyền tải trung thực tinh thần và giá trị của di sản.

TS Phạm Quốc Quân, Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, cũng nhận định rằng việc ứng dụng công nghệ trong bảo tồn và lan tỏa giá trị di sản là một xu thế tất yếu. Để ứng dụng công nghệ vào trưng bày một cách hiệu quả, điều quan trọng nhất vẫn là công tác nghiên cứu. Những di vật, cổ vật – vốn là thành phần của di sản văn hóa vật thể – cần được tìm hiểu kỹ lưỡng để kể lại câu chuyện của chúng một cách chính xác và sâu sắc.

Hiện nay, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV đang tiếp tục đẩy mạnh việc ứng dụng AI trong bảo tồn mộc bản triều Nguyễn. với những kết quả đạt được và những thách thức đang tồn tại, việc ứng dụng AI trong bảo tồn di sản văn hóa đang là một hướng đi quan trọng và перспективной trong việc bảo vệ và phát huy giá trị của di sản văn hóa dân tộc.

Hà Nội đã chính thức thông qua Nghị quyết về khu phát triển thương mại và văn hóa, tạo ra một cơ hội mới cho các doanh nghiệp và người dân trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển kinh tế. Nghị quyết này không chỉ cung cấp một hành lang pháp lý mà còn thể hiện chiến lược phát triển mới, trong đó di sản văn hóa được xem như một nguồn lực phát triển bền vững.

Theo Nghị quyết, các khu phát triển thương mại và văn hóa sẽ được thành lập tại những khu vực có lợi thế về vị trí thương mại và không gian văn hóa. Khu vực định hướng phát triển theo mô hình TOD (đô thị định hướng giao thông công cộng) sẽ được ưu tiên. Các khu phát triển này sẽ hoạt động dựa trên nguyên tắc tự nguyện, tự quản, và bảo đảm sự đồng thuận của đa số các cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ và người dân trong khu vực.

Mục tiêu chính của Nghị quyết là bảo tồn di sản văn hóa song hành với phát triển kinh tế, để giá trị văn hóa trở thành động lực tăng trưởng. Hà Nội kỳ vọng sẽ phát triển các khu vực như khu phố cổ, làng nghề truyền thống, và không gian văn hóa gắn với di tích lịch sử. Điều này sẽ tạo điều kiện cho các doanh nghiệp, tổ chức và cá nhân tham gia vào việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản.

Nhiều doanh nghiệp và chuyên gia đánh giá cao Nghị quyết này, cho rằng nó sẽ giúp khơi thông dòng chảy của kinh tế di sản, tạo ra cơ hội mới cho doanh nghiệp và người dân. Tuy nhiên, để hiện thực hóa được tầm nhìn này, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa Nhà nước, doanh nghiệp, cộng đồng và giới nghiên cứu.

Việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa cần được thực hiện một cách sáng tạo, không chỉ dựa vào ngân sách Nhà nước mà còn cần huy động nguồn lực từ xã hội. Di sản văn hóa chỉ thực sự sống khi được tiếp tục kể lại bằng ngôn ngữ mới của thời đại, qua các sản phẩm dịch vụ, du lịch, sáng tạo nghệ thuật và các hoạt động thương mại mang tính bản địa.

Tóm lại, Nghị quyết về khu phát triển thương mại và văn hóa của Hà Nội đã mở ra một hướng đi mới trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển kinh tế. Việc triển khai Nghị quyết này đòi hỏi sự hợp tác và nỗ lực của tất cả các bên liên quan để đạt được mục tiêu phát triển bền vững và bảo vệ nguồn tài nguyên kinh tế không thể tái tạo.

Nghị quyết này có thể được xem là một bước tiến quan trọng trong việc hiện thực hóa mục tiêu phát triển bền vững, đồng thời bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa của Hà Nội. Để biết thêm thông tin về Nghị quyết này, vui lòng truy cập trang web chính thức của UBND TP Hà Nội.

Ngày 25/7, tại Nhà văn hóa xóm Dìa Trên, xã Quảng Uyên, Ban Quản lý Công viên địa chất Non nước Cao Bằng đã phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức một hội nghị tập huấn chuyên sâu về bảo tồn di sản gắn với phát triển du lịch bền vững cho cộng đồng. Sự kiện này đã thu hút sự tham gia của 64 hộ dân sinh sống tại làng giấy bản Dìa Trên.

Các nội dung tập huấn tập trung vào vai trò quan trọng của cộng đồng trong bảo tồn di sản, kỹ năng phát triển du lịch cộng đồng gắn với làng nghề truyền thống, cũng như cách thức khai thác hiệu quả các giá trị văn hóa để phục vụ cho sự phát triển kinh tế – du lịch địa phương. Ngoài ra, chương trình cũng hướng dẫn việc sắp xếp không gian làng nghề tại các hộ gia đình và công tác phát huy giá trị làng nghề gắn với phát triển du lịch.

Thông qua hoạt động này, Ban Quản lý Công viên địa chất Non nước Cao Bằng và Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch mong muốn nâng cao nhận thức và năng lực cho người dân địa phương trong việc bảo vệ và khai thác hiệu quả các di sản văn hóa, lịch sử và tự nhiên của địa phương. Từ đó, hướng tới xây dựng mô hình du lịch cộng đồng gắn với làng nghề truyền thống tại địa phương, giúp người dân có thể phát triển kinh tế một cách bền vững.

Hoạt động này nằm trong chuỗi các hoạt động triển khai nhiệm vụ phát triển không gian di sản thuộc Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng năm 2025. Việc tổ chức hội nghị tập huấn này thể hiện cam kết của chính quyền địa phương trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của các di sản văn hóa, lịch sử và tự nhiên, đồng thời góp phần thúc đẩy sự phát triển du lịch bền vững tại địa phương.

Đây là một hoạt động thiết thực và ý nghĩa, giúp người dân địa phương có thể hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của bảo tồn di sản và phát triển du lịch bền vững. Qua đó, người dân có thể tham gia vào các hoạt động bảo tồn và phát triển du lịch một cách có trách nhiệm, góp phần xây dựng tương lai bền vững cho địa phương.

Việc ứng dụng kỹ thuật in rập thủ công đang trở thành một giải pháp sáng tạo và hiệu quả trong công tác bảo tồn di tích cổ. Tại chùa Keo Hành Thiện, một công trình Phật giáo cổ tiêu biểu của vùng đồng bằng Bắc Bộ, kỹ thuật này đã được sử dụng để lưu giữ lại các chi tiết, hoa văn, họa tiết và chữ khắc trên các bức phù điêu, bia đá và cấu kiện gỗ.

Chùa Keo Hành Thiện là một trong những di tích lịch sử và văn hóa quan trọng của Việt Nam, gắn liền với Thiền sư Dương Không Lộ, vị Quốc sư thời Lý. Trải qua hàng trăm năm, nơi đây vẫn bảo lưu được nhiều hạng mục kiến trúc nghệ thuật truyền thống thời Lê – Nguyễn, với hệ thống phù điêu, hoa văn chạm khắc và bia ký có giá trị lịch sử, mỹ thuật đặc biệt.

Tuy nhiên, như nhiều di tích cổ khác, Chùa Keo Hành Thiện cũng đối mặt với những thách thức lớn trong công tác bảo tồn, do tác động của thời gian, môi trường và hoạt động con người. Những chi tiết chạm khắc quý trên bộ khung kiến trúc gỗ như hình linh thú, lân nghê, hoa lá thiêng,… cho đến các mảng chạm trên đá đang đứng trước nguy cơ dần bị bào mòn, xuống cấp.

Trước thực trạng đó, năm 2023, một dự án Số hóa di sản làng Hành Thiện quy mô đã và đang được triển khai tại đây, với sự tham gia của các chuyên gia bảo tồn, các nhà nghiên cứu, kiến trúc sư, nghệ nhân và đội ngũ công nghệ. Dự án không chỉ nhằm mục đích bảo tồn di tích mà còn tạo ra một không gian trải nghiệm văn hóa mới mẻ cho cộng đồng.

Một trong những hoạt động nổi bật của dự án là triển lãm “Hành Thiện 200 năm danh xưng”, tổ chức nhân dịp kỷ niệm hai thế kỷ ngôi làng mang tên Hành Thiện. Triển lãm đã trưng bày nhiều bản rập văn bia cổ, tranh ký họa, tranh ảnh tư liệu gốc về chùa Keo và các sản phẩm văn hóa được hình thành từ tư liệu in rập, thu hút sự quan tâm đặc biệt của người dân địa phương và du khách.

In rập là phương pháp lưu giữ chính xác những chi tiết gốc, đồng thời tạo nên một lối tiếp cận giàu cảm xúc và thẩm mỹ với di sản. Mỗi bản rập thủ công trở thành sợi dây kết nối giữa hiện vật và cộng đồng, giữa nghệ thuật cổ truyền và công nghệ hiện đại.

Không chỉ tại chùa Keo Hành Thiện, kỹ thuật in rập thủ công còn được chuyển thể thành một hoạt động giáo dục, nghệ thuật, truyền cảm hứng đến cộng đồng tại Quần thể Danh thắng Tràng An. Tại đây, du khách có thể tận tay thực hiện một bản in rập truyền thống trên giấy dó, từ khâu pha màu, đặt khuôn, dùng con rập bọc vải và con lăn để in rập tranh.

Qua hoạt động này, không chỉ giúp du khách hiểu hơn về lịch sử, văn hóa và nghệ thuật truyền thống, mà còn tạo ra một không gian trải nghiệm văn hóa mới mẻ, nơi mà di sản trở nên gần gũi và sống động hơn. Mỗi bản in rập đều là “độc bản” bởi mỗi thao tác, mỗi lần chạm mực, mỗi sắc độ màu đều mang dấu ấn cá nhân, ghi lại những khoảnh khắc sáng tạo khác nhau của mỗi người.

Có thể thấy, khi được thiết kế phù hợp, in rập, từ một kỹ thuật bảo tồn khoa học, có thể trở thành phương thức truyền tải, lan tỏa văn hóa sống động, bền vững. Mỗi bản tranh nhỏ là một lát cắt của ký ức văn hóa, góp phần đưa di sản đến gần hơn với đời sống thường nhật. Trải nghiệm bằng tay, hiểu bằng tâm và mang đến những giá trị đích thực, đó là hành trình “chạm tay vào di sản” theo đúng nghĩa.

Chuyển đổi số trong hoạt động bảo tàng đã trở thành một xu hướng không thể thiếu đối với các bảo tàng trên toàn thế giới. Mục tiêu chính của xu hướng này là hiện đại hóa công tác bảo tồn, tăng cường khả năng tiếp cận di sản và hội nhập với sự phát triển chung của bảo tàng thế giới trong kỷ nguyên số. Tiến sĩ Nguyễn Anh Minh, Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, đã chia sẻ quan điểm rằng đã đến lúc các bảo tàng tại Việt Nam cần thiết phải có một phòng chuyển đổi số.

Điều này sẽ giúp hiện đại hóa công tác bảo tàng và đóng góp quan trọng vào công tác bảo tồn di sản một cách bền vững. Qua đó, các bảo tàng có thể thu hút công chúng thế hệ mới và hội nhập quốc tế. Dựa trên kinh nghiệm của Ba Lan, một quốc gia có hệ thống bảo tàng hiện đại và năng động bậc nhất Đông Âu, việc thành lập phòng chuyển đổi số đã trở thành một phần không thể thiếu trong hoạt động của các bảo tàng.

Phòng chuyển đổi số tại các bảo tàng Ba Lan đảm nhiệm nhiều nhiệm vụ chuyên biệt, bao gồm số hóa hiện vật, xây dựng và cập nhật cơ sở dữ liệu, đăng tải nội dung lên các nền tảng số, phục vụ cho công tác in ấn, xuất bản, cũng như truyền thông và nghiên cứu. Tất cả các bảo tàng tại Ba Lan đều được trang bị studio chụp ảnh chuyên nghiệp có diện tích lớn, hệ thống ánh sáng chuẩn bảo tàng và máy ảnh hiện đại với độ phân giải cao.

Đây chính là nơi thực hiện việc số hóa chi tiết từng hiện vật, từng tác phẩm nghệ thuật với tiêu chuẩn kỹ thuật cao, đảm bảo tính chân thực và sắc nét khi chuyển sang không gian số. Sau khi hoàn tất khâu chụp ảnh và xử lý hình ảnh, dữ liệu được cập nhật lên hệ thống nền tảng số và tích hợp vào cơ sở dữ liệu số hóa. Đây là quá trình lưu giữ toàn bộ hiện vật, hình ảnh, tư liệu của bảo tàng.

Quá trình này là nền tảng quan trọng để chia sẻ hình ảnh các hiện vật đến với các chuyên gia, nhà nghiên cứu, sinh viên và công chúng trong nước và quốc tế. Tiến sĩ Nguyễn Anh Minh cho rằng việc thành lập phòng chuyển đổi số không còn là sự lựa chọn, mà là một yêu cầu cấp thiết đối với các bảo tàng ở Việt Nam.

Điều này sẽ giúp hiện đại hóa công tác bảo tồn, tăng cường khả năng tiếp cận di sản và từng bước hội nhập với xu thế phát triển chung của bảo tàng thế giới trong kỷ nguyên số. Tuy nhiên, tại Việt Nam hiện nay, hầu hết các bảo tàng vẫn vận hành theo mô hình truyền thống và chưa có phòng chuyên trách cho chuyển đổi số.

Các chuyên gia cho rằng nếu không có bước nhảy về công nghệ, bảo tàng sẽ tiếp tục lùi lại phía sau, không bắt kịp nhu cầu và tâm lý tiếp cận mới của công chúng. Một rào cản lớn là hầu hết các bảo tàng tại Việt Nam chưa có phòng chuyên trách cho chuyển đổi số.

Việc số hóa hiện vật, nếu có, thường được thực hiện rời rạc, dưới dạng các dự án ngắn hạn, thuê ngoài. Điều này khiến dữ liệu thiếu đồng bộ, không bảo mật, khó duy trì và không phát huy được giá trị về lâu dài.

Do đó, việc thành lập một quỹ chuyển đổi số trong lĩnh vực bảo tàng tại Việt Nam là hết sức cần thiết. Mục tiêu là tạo ra nguồn lực ổn định để hỗ trợ các bảo tàng từng bước hình thành phòng chuyển đổi số, triển khai số hóa hiện vật, xây dựng cơ sở dữ liệu và phát triển nền tảng trưng bày số một cách bài bản, bền vững.